Gromadzi i opracowuje pamiątki związane z dziejami Sosnowca i Zagłębia Dąbrowskiego,  obrazujące proces powstawania miasta i jego przemiany urbanistyczno-przestrzenne, ilustrujące rozwój przemysłu, handlu i rzemiosła oraz społeczno-polityczne dzieje, a także rozwój kultury, oświaty i sportu.  Zbiory liczą ok. 4 tys. eksponatów, wśród których wyróżnia się liczący blisko 900 jednostek inwentarzowych zbiór filokartystyczny. Za szczególnie interesujące można uznać fotografie sprzed I wojny światowej i z okresu międzywojennego przedstawiające sosnowieckie rodziny, młodzież szkolną, pracowników zakładów przemysłowych, Zarządy Miasta, czy też dokumentujące wydarzenia polityczne oraz kulturalne w mieście.
W innym zespole – archiwaliów – znajdują się m.in. dokumenty osobiste i urzędowe, wydawnictwa, odezwy, plakaty, afisze, programy teatru oraz różnych imprez artystycznych. Znaczące miejsce w zbiorach działu zajmują materiały kartograficzne takie jak: mapy terenów do których politycznie i administracyjnie należał Sosnowiec w różnych okresach swojej historii, liczne plany miasta i jego dzielnic. W dziale znajdują się również zabytki kultury materialnej dotyczące górnictwa i innych gałęzi przemysłu, m.in. mundury galowe, kaganki, lampy i hełmy z przełomu XIX i XX wieku. O rozwoju rzemiosła przypominają z kolei dyplomy czeladnicze oraz sztandary cechowe. Na uwagę zasługują także eksponaty związane z religią i kulturą żydowską.
Dział oprócz gromadzenia, opracowywania i ewidencjonowania zbiorów zajmuje się organizowaniem wystaw czasowych, wykładów, lekcji muzealnych oraz konkursów popularyzujących wiedzę o mieście i regionie.
Od wielu lat cyklicznie organizowany jest konkurs „Sosnowiec – Moje Miasto” o Puchar Przechodni Przewodniczącego Rady Miejskiej skierowany do uczniów szkół gimnazjalnych z terenu Sosnowca.